Poniższy słowniczek jest skróconą wersją tekstu zamieszczonego w książce
J. Piwowońskiego Mury, które broniły Krakowa, Kraków 1986.
BARBAKAN
- przelotowa budowla obronna, wysunięta przed bramę miasta warownego lub zamku,
łącząca się z nią tzw. szyją, wzniesiona zwykle na planie koła lub półkola i mająca
formę wieży, baszty, rondeli lub dodatkowej bramki.
- BARBETA
- rodzaj pancerza fortyfikacyjnego w postaci wieży bez kopuły do ustawienia
nie zakrytego działa, strzelającego ponad jej osłoną, lub pancerny pierścień
pod obracalną wieżą działową, chroniący jej najważniejsze elementy.
- BARK
- bok lub boczna ściana budowli i dzieł obronnych, np.: bastei, bastionu, fortu itp.
- BASTEJA
- budowla fortyfikacyjna, wzniesiona na planie podkowy lub półkola, wysunięta przed mury
obronne i na ogół równej z nimi wysokości, otwarta do wnętrza fortyfikacji tzw. szyją.
- BASTION
- ziemny lub murowany (względnie o konstrukcji mieszanej) element fortyfikacji założony
na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków
(barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej
obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów.
- BATERIA
- ogniowe lub techniczne zespoły i zgrupowania środków walki (dział, karabinów maszynowych,
wyrzutni rakiet itp.) usytuowane w jednym rejonie lub współdziałające ze sobą. Potocznie określa się
tak również stanowiska (najczęściej polowe, ziemne) tych zgrupowań.
- BLANKI
- zębate zwieńczenie murów obronnych lub baszt osłaniające obrońców. Wręby pomiędzy zębami pełniły
funkcję strzelnic.
- CZOŁO
- część dzieła obronnego (bastionu, fortu) zwrócona w stronę przedpola.
- CZOSTKI
- zaostrzone słupy drewniane wbijane gęsto w stok lub w dno fosy (względnie w stok wału)
ukośnie lub prosto, ostrzem ku górze.
- DZIAŁOBITNIA
- zamknięte lub otwarte stanowisko działa (względnie baterii dział) z pełnym wyposażeniem bojowym.
- ESTAKADA
- droga transportowa (np. na terenie fortu lub pomiędzy fortami) z reguły wzniesiona ponad
terenem, z pozostawieniem swobodnej przestrzeni pod nią.
- FESTA
- zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego.
- FLANKA
- bok narożnika twierdzy (np. bark bastionu).
- FORT
- dzieło obronne stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej
obrony okrężnej. Rozróżniamy m.in.
fort artyleryjski - przeznaczony dla artylerii obrony bliskiej
i dalekiej, oraz dla piechoty;
fort artyleryjski jednowałowy - z jednym wałem, przeznaczony dla
wszystkich trzech elementów obrony;
fort artyleryjski dwuwałowy - z wałem przednim, dolnym, ze
stanowiskami dla artylerii obrony bliskiej i dla piechoty, oraz tylnym,
górnym, dla artylerii obrony dalekiej;
fort główny - o znaczeniu kluczowym dla danego obwodu obronnego,
większy i z silniejszą załogą;
fort pancerny - wyposażony w opancerzone stanowiska bojowe;
fort piechoty - niewielki fort obsadzony tylko piechotą, bez stanowisk artylerii.
- HAUBICA
- działo o krótkiej lufie przeznaczone głównie do strzelania stromotorowego i rażenia celów poza zakryciami.
- HOLWEG
- droga biegnąca w wąwozie lub jarze, najczęściej o pogłębionych, wyjeżdżonych koleinach.
- KAMUFLAŻ
- jednobarwne lub wielobarwne malowanie maskujące, upodabniające dany obiekt do otoczenia lub
pozornie deformujące jego zarys.
- KAPONIERA
- niska budowla ziemna przeznaczona do obrony wnętrza fosy lub koszar szyjowych fortu,
wtopiona w stok fosy lub mająca postać szyi łączącej się z dziełem obronnym zewnętrznym.
- KAPONIERA REWERSOWA
- tzw. zewnętrzna, wtopiona w przeciwstok fosy.
- KAWALIERA
- stanowisko obronne będące najwyżej położonym miejscem obwodu obronnego twierdzy lub fortu;
także wieżyczka na narożniku bastionu.
- KAWERNA
- schron wykuty w głębi skały w formie korytarza lub groty.
- KLESZCZE
- element fortyfikacji (mury, okopy itp.) złożony z dwóch ramion stykających się
pod kątem rozwartym, otwartym ku przedpolu.
- KOCIE USZY
- rodzaj kaponiery, której czoło ma formę dwóch
półkoliście wysuniętych ryzalitów.
- KOPUŁA PANCERNA
- nieruchoma opancerzona czasza służąca jako stanowisko ogniowe lub obserwacyjne.
- KURTYNA
- prosty odcinek ściany fortyfikacyjnej (muru, wału) związany z jednym lub dwoma
elementami obronnymi (np. bastionami), broniącymi go skrzydłowo.
- LUNETA lub PÓŁKSIĘŻYC
- fort o zarysie bastionu lub dzieło fortyfikacyjne (stałe lub polowe)
odkryte od tyłu, o 1 lub 2 czołach i 2 barkach, kształtem zbliżony do półksiężyca.
- ŁUK OPRÓŻNIONY
- element konstrukcyjny fortyfikacji umacniający stoki fosy, wykonany jako sklepiona komora,
zamknięta od czoła ścianą, od tyłu i spodu naturalną warstwą ziemi, od góry zaś chroniona ziemią
nadsypaną na sklepienie i formującą wał lub stok.
- MOŹDZIERZ
- działo do strzelania stromotorowego bez oporopowrotnika,
tj. działo, w którym siła odrzutu lufy w czasie strzału równoważona
jest reakcją płyty oporowej, służącej za podstawę, lub łoża.
- MUR CARNOTA
- przeznaczony do obrony wnętrza fosy chodnik obronny, umieszczony przy
jej stoku, nieco powyżej dna, i osłonięty murem ze strzelnicami.
- OSTRÓG
- schron bojowy lub mały fort piechoty, będący elementem systemu obronnego,
zwany też (z niemieckiego) bunkrem lub blokhauzem.
- POPRZECZNICA
- odcinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną
ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie.
- POTAJNIK
- przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem lub
poszczególne elementy fortyfikacji między sobą.
- POTERNA
- patrz: POTAJNIK.
- PRZECIWSTOK
- zewnętrzna strona fosy.
- PRZEDPIERSIE
- murowana, drewniana lub ziemna osłona stanowiska działa lub strzelca,
opatrzona strzelnicami względnie blankami.
- PRZEDSTOK
- usytuowany na zewnątrz fosy rodzaj przedpiersia,
schodzącego w formie równi pochyłej do poziomu przedpola.
- PRZELOTNIA
- nakryty osłoną krótki odcinek przejścia wewnątrz obwodu obronnego
(np. wejścia do schronów itp.), narażonego na ostrzał.
- PRZYZIOM lub PRZYZIEMIE
- najniższa kondygnacja nadziemna budynku.
- PUNTONE
- rodzaj pięciobocznej baszty, pierwotna forma bastionu.
- REDITA
- murowana budowla z działobitniami,
stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.
- ROKADA lub DROGA ROKADOWA
- droga wojskowa umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu,
biegnąca równolegle lub skośnie do linii umocnień względnie frontu.
- RONDELA lub RONDEL
- rodzaj bastei wysuniętej w przedpole i połączonej
niekiedy z obwodem obronnym długą szyją, także barbakan.
- RÓWNIA OGNIOWA
- wolna od przeszkód płaszczyzna przedpiersia,
nachylona ku przedpolu pod kątem umożliwiającym pokrycie ogniem całej
jej powierzchni.
- RYZALIT
- wysunięta przed lico muru część fasady budynku, wykusz.
- SCHRON POGOTOWIA
- schron dla obsługi działa w pobliżu jego stanowiska
(np. w wale poprzecznicy itp.).
- SIODŁOWY DACH
- pochyły dach dwuspadowy.
- SKLEPIENIE KOLEBKOWE
- sklepienie o kształcie leżącej połowy walca.
- SPONSON
- metalowy wykusz w kształcie trójkątnego lub czworobocznego
ryzalitu z otworami strzelniczymi i obserwacyjnymi.
- STOK DZIANY
- wewnętrzna strona (ściana) fosy obudowana cegłą lub kamieniem.
- SZYJA
- fragment przedbramia zakończony basztą, basteją
itp. lub połączenie barków względnie czoła
bastionu z wnętrzem twierdzy.
- TRADYTOR
- element obronny służący do ukrytego ostrzeliwania wąskiego pasa terenu,
mieszczący kazamaty z działobitniami lub
stanowiskami broni maszynowej.
- WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA
- typ wieży artyleryjskiej z baterią dział dalekiego zasięgu (na najwyższej
kondygnacji) i działobitniami (na niższych),
wolno stojąca, otoczona fosą, wzniesiona z reguły na planie koła z dziedzińcem
pośrodku.
- WIEŻA PANCERNA
- żelazna lub stalowa obrotowa kopuła osłaniająca stanowisko działa lub
broni maszynowej, niekiedy osłaniana przed wpływami atmosferycznymi
przenośnym blaszanym zadaszeniem.
- ZAPOLE
- przestrzeń na zapleczu pierścienia fortów (lub fortu), rozciągająca się ku
wewnętrznym terenom twierdzy.
