Słowniczek terminologii fortecznej (wg J. Piwowońskiego)

Poniższy słowniczek jest skróconą wersją tekstu zamieszczonego w książce J. Piwowońskiego Mury, które broniły Krakowa, Kraków 1986.

BARBAKAN Okładka książki (17 KB)
przelotowa budowla obronna, wysunięta przed bramę miasta warownego lub zamku, łącząca się z nią tzw. szyją, wzniesiona zwykle na planie koła lub półkola i mająca formę wieży, baszty, rondeli lub dodatkowej bramki.
BARBETA
rodzaj pancerza fortyfikacyjnego w postaci wieży bez kopuły do ustawienia nie zakrytego działa, strzelającego ponad jej osłoną, lub pancerny pierścień pod obracalną wieżą działową, chroniący jej najważniejsze elementy.
BARK
bok lub boczna ściana budowli i dzieł obronnych, np.: bastei, bastionu, fortu itp.
BASTEJA
budowla fortyfikacyjna, wzniesiona na planie podkowy lub półkola, wysunięta przed mury obronne i na ogół równej z nimi wysokości, otwarta do wnętrza fortyfikacji tzw. szyją.
BASTION
ziemny lub murowany (względnie o konstrukcji mieszanej) element fortyfikacji założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów.
BATERIA
ogniowe lub techniczne zespoły i zgrupowania środków walki (dział, karabinów maszynowych, wyrzutni rakiet itp.) usytuowane w jednym rejonie lub współdziałające ze sobą. Potocznie określa się tak również stanowiska (najczęściej polowe, ziemne) tych zgrupowań.
BLANKI
zębate zwieńczenie murów obronnych lub baszt osłaniające obrońców. Wręby pomiędzy zębami pełniły funkcję strzelnic.
CZOŁO
część dzieła obronnego (bastionu, fortu) zwrócona w stronę przedpola.
CZOSTKI
zaostrzone słupy drewniane wbijane gęsto w stok lub w dno fosy (względnie w stok wału) ukośnie lub prosto, ostrzem ku górze.
DZIAŁOBITNIA
zamknięte lub otwarte stanowisko działa (względnie baterii dział) z pełnym wyposażeniem bojowym.
ESTAKADA
droga transportowa (np. na terenie fortu lub pomiędzy fortami) z reguły wzniesiona ponad terenem, z pozostawieniem swobodnej przestrzeni pod nią.
FESTA
zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego.
FLANKA
bok narożnika twierdzy (np. bark bastionu).
FORT
dzieło obronne stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej. Rozróżniamy m.in. fort artyleryjski - przeznaczony dla artylerii obrony bliskiej i dalekiej, oraz dla piechoty; fort artyleryjski jednowałowy - z jednym wałem, przeznaczony dla wszystkich trzech elementów obrony; fort artyleryjski dwuwałowy - z wałem przednim, dolnym, ze stanowiskami dla artylerii obrony bliskiej i dla piechoty, oraz tylnym, górnym, dla artylerii obrony dalekiej; fort główny - o znaczeniu kluczowym dla danego obwodu obronnego, większy i z silniejszą załogą; fort pancerny - wyposażony w opancerzone stanowiska bojowe; fort piechoty - niewielki fort obsadzony tylko piechotą, bez stanowisk artylerii.
HAUBICA
działo o krótkiej lufie przeznaczone głównie do strzelania stromotorowego i rażenia celów poza zakryciami.
HOLWEG
droga biegnąca w wąwozie lub jarze, najczęściej o pogłębionych, wyjeżdżonych koleinach.
KAMUFLAŻ
jednobarwne lub wielobarwne malowanie maskujące, upodabniające dany obiekt do otoczenia lub pozornie deformujące jego zarys.
KAPONIERA
niska budowla ziemna przeznaczona do obrony wnętrza fosy lub koszar szyjowych fortu, wtopiona w stok fosy lub mająca postać szyi łączącej się z dziełem obronnym zewnętrznym.
KAPONIERA REWERSOWA
tzw. zewnętrzna, wtopiona w przeciwstok fosy.
KAWALIERA
stanowisko obronne będące najwyżej położonym miejscem obwodu obronnego twierdzy lub fortu; także wieżyczka na narożniku bastionu.
KAWERNA
schron wykuty w głębi skały w formie korytarza lub groty.
KLESZCZE
element fortyfikacji (mury, okopy itp.) złożony z dwóch ramion stykających się pod kątem rozwartym, otwartym ku przedpolu.
KOCIE USZY
rodzaj kaponiery, której czoło ma formę dwóch półkoliście wysuniętych ryzalitów.
KOPUŁA PANCERNA
nieruchoma opancerzona czasza służąca jako stanowisko ogniowe lub obserwacyjne.
KURTYNA
prosty odcinek ściany fortyfikacyjnej (muru, wału) związany z jednym lub dwoma elementami obronnymi (np. bastionami), broniącymi go skrzydłowo.
LUNETA lub PÓŁKSIĘŻYC
fort o zarysie bastionu lub dzieło fortyfikacyjne (stałe lub polowe) odkryte od tyłu, o 1 lub 2 czołach i 2 barkach, kształtem zbliżony do półksiężyca.
ŁUK OPRÓŻNIONY
element konstrukcyjny fortyfikacji umacniający stoki fosy, wykonany jako sklepiona komora, zamknięta od czoła ścianą, od tyłu i spodu naturalną warstwą ziemi, od góry zaś chroniona ziemią nadsypaną na sklepienie i formującą wał lub stok.
MOŹDZIERZ
działo do strzelania stromotorowego bez oporopowrotnika, tj. działo, w którym siła odrzutu lufy w czasie strzału równoważona jest reakcją płyty oporowej, służącej za podstawę, lub łoża.
MUR CARNOTA
przeznaczony do obrony wnętrza fosy chodnik obronny, umieszczony przy jej stoku, nieco powyżej dna, i osłonięty murem ze strzelnicami.
OSTRÓG
schron bojowy lub mały fort piechoty, będący elementem systemu obronnego, zwany też (z niemieckiego) bunkrem lub blokhauzem.
POPRZECZNICA
odcinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie.
POTAJNIK
przejście podziemne łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem lub poszczególne elementy fortyfikacji między sobą.
POTERNA
patrz: POTAJNIK.
PRZECIWSTOK
zewnętrzna strona fosy.
PRZEDPIERSIE
murowana, drewniana lub ziemna osłona stanowiska działa lub strzelca, opatrzona strzelnicami względnie blankami.
PRZEDSTOK
usytuowany na zewnątrz fosy rodzaj przedpiersia, schodzącego w formie równi pochyłej do poziomu przedpola.
PRZELOTNIA
nakryty osłoną krótki odcinek przejścia wewnątrz obwodu obronnego (np. wejścia do schronów itp.), narażonego na ostrzał.
PRZYZIOM lub PRZYZIEMIE
najniższa kondygnacja nadziemna budynku.
PUNTONE
rodzaj pięciobocznej baszty, pierwotna forma bastionu.
REDITA
murowana budowla z działobitniami, stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.
ROKADA lub DROGA ROKADOWA
droga wojskowa umożliwiająca przegrupowanie wojsk i sprzętu, biegnąca równolegle lub skośnie do linii umocnień względnie frontu.
RONDELA lub RONDEL
rodzaj bastei wysuniętej w przedpole i połączonej niekiedy z obwodem obronnym długą szyją, także barbakan.
RÓWNIA OGNIOWA
wolna od przeszkód płaszczyzna przedpiersia, nachylona ku przedpolu pod kątem umożliwiającym pokrycie ogniem całej jej powierzchni.
RYZALIT
wysunięta przed lico muru część fasady budynku, wykusz.
SCHRON POGOTOWIA
schron dla obsługi działa w pobliżu jego stanowiska (np. w wale poprzecznicy itp.).
SIODŁOWY DACH
pochyły dach dwuspadowy.
SKLEPIENIE KOLEBKOWE
sklepienie o kształcie leżącej połowy walca.
SPONSON
metalowy wykusz w kształcie trójkątnego lub czworobocznego ryzalitu z otworami strzelniczymi i obserwacyjnymi.
STOK DZIANY
wewnętrzna strona (ściana) fosy obudowana cegłą lub kamieniem.
SZYJA
fragment przedbramia zakończony basztą, basteją itp. lub połączenie barków względnie czoła bastionu z wnętrzem twierdzy.
TRADYTOR
element obronny służący do ukrytego ostrzeliwania wąskiego pasa terenu, mieszczący kazamaty z działobitniami lub stanowiskami broni maszynowej.
WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA
typ wieży artyleryjskiej z baterią dział dalekiego zasięgu (na najwyższej kondygnacji) i działobitniami (na niższych), wolno stojąca, otoczona fosą, wzniesiona z reguły na planie koła z dziedzińcem pośrodku.
WIEŻA PANCERNA
żelazna lub stalowa obrotowa kopuła osłaniająca stanowisko działa lub broni maszynowej, niekiedy osłaniana przed wpływami atmosferycznymi przenośnym blaszanym zadaszeniem.
ZAPOLE
przestrzeń na zapleczu pierścienia fortów (lub fortu), rozciągająca się ku wewnętrznym terenom twierdzy.

Copyright © 1986 by Jan Piwowoński
Wklepał Szymon "Zbooy" Madej (ysmadej@cyf-kr.edu.pl)
    11.10.99 11:26